The human is the starting point for the economy. Directly or indirectly, he/she is related to the current events in the economy. Consequently, he/she has some influence on the economic process. For example, in the global financial and economic crisis, the human factor is reflected as the decision-making person, even though the causes of the crisis depend on a lot of exogenous and endogenous factors. Consequently, there are various types of crises that economists have a lot of ideas about. However, there is no single formula for the overcoming of the crisis. Thus, the problem has deep roots and the issue is still relevant. That is why it is necessary to re-discover the causes of the crisis, consider the role of a human in its shaping and to develop recommendations.

The paper deals with the nature of recent global financial crises, their causes, the outcomes and the author's opinions, based on scientific literature and various analytical articles.

Keywords: Human, Banking Crisis, Economic Crisis,  Financial Crisis, Global Financial Crisis, Great Depression.

JEL Codes: G01, G28, G41

ადამიანი გვევლინება ეკონომიკის ამოსავალ წერტილად. პირდაპირ თუ ირიბად, სწორედ მას უკავშირდება ეკონომიკაში მიმდინარე მოვლენები. შესაბამისად, იგი გარკვეულ გავლენას ახდენს ამა თუ იმ ეკონომიკურ პროცესზე. მაგალითად, გლობალურ ფინანსურ და ეკონომიკურ კრიზისებზე, ადამიანისეული ფაქტორი ფიგურირებს გადაწყვეტილების მიმღები პირის სახით, მიუხედავად იმისა, რომ კრიზისის გამომწვევი მიზეზები, ზოგადად, უამრავ ეგზოგენურსა და ენდოგენურ ფაქტორზეა დამოკიდებული. შესაბამისად, არსებობს სხვადასხვა სახის კრიზისები, რომელთა წარმოშობისა და განვითარების შესახებაც ეკონომისტებს უამრავი მოსაზრება აქვთ. თუმცა ფაქტია, რომ დღემდე არ არსებობს კრიზისის დაძლევის ერთიანი ფორმულა. ამრიგად, პრობლემას უფრო ღრმა ფესვები გააჩნია და საკითხი კვლავ აქტუალურია. სწორედ ამიტომ, საჭიროა გავაცნობიეროთ კრიზისის გამომწვევი მიზეზები, განვიხილოთ ადამიანის როლი მის ფორმირებაში და შევიმუშაოთ რეკომენდაციები.

წინამდებარე სტატიაში, სამეცნიერო ლიტერატურასა და სხვადასხვა ანალიტიკურ სტატიებზე დაყრდნობით, განხილულია ბოლოდროინდელი გლობალური ფინანსური კრიზისების ბუნება, მათი გამომწვევი მიზეზები,  შედეგები და წარმოდგენილია ავტორისეული მოსაზრებები.

საკვანძო სიტყვები: ადამიანი; საბანკო კრიზისი; ეკონომიკური კრიზისი; ფინანსური კრიზისი;  დიდი დეპრესია;  რეცესია.

ფინანსური-ეკონომიკური  კრიზისების  ბუნება  და გამომწვევი მიზეზები. ფინანსური კრიზისი, როგორც წესი, ასოცირდება სხვადასხვა ფენომენთან, როგორიცაა, მაგალითად, კრედიტის მოცულობისა და აქტივების ფასების ვარდნა, ფინანსური შუამავლების ჩამოშლა, საბალანსო ანგარიშების პრობლემები და სხვა. შესაბამისად, ის შეიძლება განვიხილოთ, როგორც მრავალგანზომილებიანი მოვლენა, რომლის ერთ ინდიკატორში მოქცევა რთულია. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს ლიტერატურა, რომელიც განიხილავს კრიზისის გამომწვევ ფაქტორებს, მისი ღრმა ანალიზი ჯერ კიდევ გამოწვევად რჩება, იმისათვის, რომ უფრო კონკრეტულად დავახასიათოთ მისი ბუნება [3].

ბევრი თეორია განვითარდა წლების განმავლობაში, რომელიც ხაზს უსვამდა კრიზისების გამომწვევ მიზეზებს. მაშინ როცა ფუნდამენტური ფაქტორები – მაკროეკონომიკური დისბალანსი, შიგა და გარე შოკები, როგორც წესი, არის ხშირი დაკვირვების ობიექტი, ბევრი პასუხგაუცემელი კითხვა რჩება იმის შესახებ, თუ რა იყო კრიზისის გამომწვევი რეალური მიზეზები და როგორია  ადამიანის როლი  მის ჩამოყალიბებაში.

ფინანსური კრიზისი ზოგჯერ ჩნდება ირაციონალური ფაქტორებიდან გამომდინარე, რაც ფინანსურ ბაზრებზე წარმოიშობა [3]. ადამიანები, როგორც ამას ტრადიციული ეკონომიკსი გვეუბნება, რაცინალურად მოქმედებენ [14], თუმცა არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ, ფსიქოლოგიის თანახმად, ადამიანი ასევე არის ირაციონალური არსებაც. ადამიანებს სურთ მოკლევადიან პერიოდში მიიღონ მაქსიმალური სარგებელი. საგულისხმოა, რომ ბრიტანელი ეკონომისტის, ჯონ მეინარდ კეინზის ტერმინი “ცხოველური სული” გამოხატავს სწორედ იმ ფსიქოლოგიურ ფაქტორებს, რომლებიც უბიძგებს ინვესტორებს მოქმედებისკენ, როდესაც კაპიტალის ბაზარზე რყევებს აქვს ადგილი [3]. ვინაიდან ჰომო ეკონომიკუსის მიზანიც სწორედ ფირმაში მაქსიმალური სარგებლის მიღებაა [2],  ის მზადაა ამის გამო წავიდეს რისკზე.

მიუხედავად იმისა, რომ კრიზისებისა და მისი გამომწვევი მიზეზების შესახებ არაერთი გამოკვლევა არსებობს, ნაკლები ყურადღებაა გამახვილებული კრიზისების წარმოშობაში ადამიანის როლზე. სამეცნიერო ლიტერატურა უფრო ფინანსურ და ემპირიულ ფაქტორებზე კონცენტრირდება, ვიდრე ადამიანის ბუნების წარმოჩენაზე. ამრიგად, ქვემოთ მიმოვიხილავთ მსოფლიოში არსებულ მასშტაბურ კრიზისებს და გამოვკვეთავთ მათში ადამიანისეულ ფაქტორს.

ეკონომიკურ კრიზისებს, როგორც წესი, მოჰყვება საფონდო ბირჟის ჩამოშლა, ინფლაციისა და უმუშევრობის მაღალი დონე, ბანკების გაკოტრება და ა.შ. მათ გრძელვადიანი ეფექტები გააჩნიათ, რაც სხვადასხვანაირად აისახება ეკონომიკაზე და ყოველთვის ერთნაირი შედეგი არ მოაქვს [5]. თანამედროვე ეკონომისტები კრიზისის აღწერისთვის ხშირად გამოიყენებენ ასო W-ს, რომლის ფორმაც აღნიშნავს ჯერ ვარდნას, შემდეგ აღმავლობას და ა.შ. [2]. ამის ნათელი მაგალითია აშშ,  სადაც კრიზისი პერიოდულად მეორდება ხოლმე. მოსალოდნელი კრიზისების თავიდან ასაცილებლად, საჭიროა მიმოვიხილოთ და გავაანალიზოთ უკვე არსებული ისტორიული მაგალითები ქრონოლოგიურად, გამოვკვეთოთ მასში ადამიანისა და სახელმწიფოს როლი, ხოლო შემდგომ შევიმუშაოთ რეკომენდაციები [1].

1929 წლის დიდი დეპრესია.  დიდი დეპრესია იყო მსოფლიო მასშტაბის მქონე ეკონომიკური დეპრესია, რომელიც გაგრძელდა 10 წლის მანძილზე. მისი დაწყების მიზეზად ითვლება ე.წ. “შავი ხუთშაბათი”, 1929 წლის 24 ოქტომბერი, როდესაც აშშ-ის საფონდო ბირჟაზე მოვაჭრეებმა გაყიდეს 12,9 მლნ აქცია ერთ დღეში, ანუ ჩვეულებრივზე 3-ჯერ მეტი. მომდევნო 4 დღის განმავლობაში აქციების ფასი დაეცა 23%-ით, რამაც გამოიწვია საფონდო ბირჟის კრახი, რაც აგვისტოში ეკონომიკის ჩამოშლით დაგვირგვინდა. დიდმა დეპრესიამ დააზარალა საზოგაოდების ყველა ფენა. 1933 წლისთვის უმუშევრობა გაიზარდა 25%-მდე,  დასაქმებულების ხელფასები დაეცა 42%-ით. აშშ-ის მშპ  განახევრდა (103 მლრდ დოლარიდან 55 მლრდ დოლარამდე). ეს ნაწილობრივ დეფლაციის გამო მოხდა. ფასები ყოველწლიურად 10%-ით იკლებდა. პანიკაში ჩავარდნილმა სახწელმწიფო ლიდერებმა გაატარეს სმუტ-ჰოლის [5] სატარიფო აქტი, რომელმაც 900 საიმპორტო ტარიფი საშუალოდ 40-დან 48%-მდე გაზარდა. ზოგიერთი ეკონომისტის აზრით, ამან გააუარესა დიდი დეპრესიის მდგომარეობა, ვინაიდან, ამერიკელებისათვის საკვები პროდუქტების ფასები გაიზარდა. დანარჩენი ქვეყნები იძულებულნი გახდნენ ემოქმედათ საკუთარი ტარიფებით. შედეგად კი გლობალური ვაჭრობა 65%-ით დაეცა. არსებულმა სიტუაციამ თავისი როლი ითამაშა II მსოფლიო ომის დაწყებაშიც. სმუტ-ჰოლის მაგალითმა აჩვენა, თუ რამდენად საშიში შეიძლება აღმოჩნდეს პროტექციონიზმი მსოფლიო ეკონომიკისათვის. მას შემდეგ მსოფლიო ლიდერები მხარს უჭერენ თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებებს [7]. ამერიკელი მაკროეკონომისტი და აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის მმართველთა საბჭოს ყოფილი თავმჯდომარე, ბენ ბერნანკე, მიიჩნევს, რომ დეპრესიის შექმნას ცენტრალურმა ბანკმა შეუწყო ხელი მკაცრი მონეტარული პოლიტიკის გატარებით.

ისმის კითხვა, შესაძლოა თუ არა, რომ კვლავ განმეორდეს დიდი დეპრესია. მართალია, ის იმავე მასშტაბით ვერ განმეორდება, ვინაიდან ცენტრალურმა ბანკებმა, ფედის ჩათვლით, წარსულის შეცდომებზე უკვე ისწავლეს, როგორ გამოიყენონ მონეტარული პოლიტიკა ეკონომიკის სამართავად. თუმცა, ამან შესაძლოა ვერ დააბალანსოს ფისკალური პოლიტიკა. აშშ-ს სახელმწიფო ვალისა და მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის მოცულობა მონეტარული პოლიტიკისათვის რთულად გადასაჭრელ ამოცანას წარმოადგენს, რაც კრიზისის ხელშემწყობ ფაქტორად შეიძლება მივიჩნიოთ. შესაბამისად, ვერ ვიტყვით წინასწარ, თუ რა შეიძლება მოხდეს, რადგან აშშ-ს სახელმწიფო ვალის მოცულობა უპრეცედენტოა. ყველაფერი დამოკიდებულია ადამიანების მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებზე.